‘De weg naar het Kremlin loopt via Jaroslavl’

Ze leven niet meer. 37 gezichten kijken voor zich uit naast de ingang van het ijshockeystadion van Lokomotiv Jaroslavl. Sommigen lachend, anderen strak. Het zijn de fotoportretten van de vorig jaar september bij een vliegramp omgekomen ijshockeyspelers en begeleiders van Lokomotiv. Jaroslavl, tweehonderdvijftig kilometer ten noordoosten van de hoofdstad Moskou, rouwt om haar verloren zonen en daarbij blijft de Russische regering niet buiten schot.

Waar het centrum van Moskou het toneel is van demonstraties, heeft Jaroslavl geprotesteerd in het stemhokje. De stad bezorgde het Kremlin bij de parlements- en presidentsverkiezingen een electorale mokerslag. Bij de burgemeestersverkiezingen in april won de onafhankelijke kandidaat Jevgeni Oerlasjov (44) met overgrote meerderheid.
In de ijshockeyarena hield de toenmalige president Dmitri Medvedev op 7 september een internationaal forum. Lokomotiv moest daardoor uitwijken en in Minsk spelen. Per vliegtuig ging het team die dag naar de Wit-Russische hoofdstad. Na het opstijgen stortte het toestel neer en kwam de selectie om. Onderzoek wees uit dat de fout bij de piloot lag.
Maar zonder forum geen verloren zonen, redeneren inwoners van het vroegere vorstendom Jaroslavl aan de rivier de Volga en beroemd om haar kerken. In de ijshockeyarena doen onder toeziend oog van trainer Dmitri Roebtsov (24) op een doordeweekse lentedag jeugdige ijshockeyers hun trucjes. Medvedevs congres is niet de directe oorzaak, zegt Roebtsov na afloop van de training. ,,Maar er bestaat zeker een verband. Vanwege zijn forum moest Lokomotiv ergens anders spelen.’’

Roebtsov ziet een relatie tussen het vliegtuigongeluk en de impopulariteit van het Kremlin. Hij krijgt steun van politieke experts. De jeugdtrainer vermoedt dat het Kremlin nog altijd de torn van het volk vreest. ,,De geheime dienst geeft de zwarte doos niet vrij uit angst voor gevoelige informatie die de bevolking boos maakt."
De nieuwe burgemeester Oerlasjov zit inmiddels op zijn post. Op weg naar een vergadering in Moskou vertelt hij over de telefoon dat hij niet gelooft in de relatie tussen de vliegramp en de verkiezingsafstraffing. ,,De inwoners hebben het gehad met Verenigd Rusland. De partij heeft te weinig gedaan voor de stad."
Bij de burgemeestersverkiezingen zette de oppositie haar kaarten op Oerlasjov. Vanwege het uitblijven van succes van de protesten afgelopen winter, probeert de oppositie via lokale verkiezingen de macht van de regering te doorbreken. ,,De weg naar het Kremlin loopt via Jaroslavl”, schreef oppositieleider Vladimir Milov op zijn weblog. Ook in Moskou en in het zuidelijke Astrachan is de oppositie op lokaal niveau actief.
Oerlasjov kent de uitspraak van Milov. Het blijft hem achtervolgen. Alsof hij het lichtend voorbeeld is. Hij reageert er kort op. ,,Ik hou me niet bezig met het Kremlin. Ik richt me op Jaroslavl."

Hoofdredacteur Aleksej Nevinitsyn (58) van de plaatselijke, onafhankelijke krant de Gouden Ring gelooft in de woorden van Milov. ,,Hier in Jaroslavl wordt het fundament gelegd voor de democratie", zegt hij in zijn werkkamer met een standbeeld van Lenin en foto's van Poetin en Medvedev. ,,Deze stad is altijd ontwikkeld geweest. Voor de oktoberrevolutie in 1917 was de meerderheid van de mannen geletterd en dat gold ook voor de helft van de vrouwen."
Nevinitsyns goede vriend Aleksandr Tsvetkov (60), lid van partij Patriotten van Rusland, woont een paar straten verderop. Foto's van zijn vakantie over de halve wereld hangen aan de muren. Hij zit graag op zijn balkon. ,,Hier is het wat koeler" zegt hij vanachter zijn dikke brillenglazen. ,,Ik geloof niet in Milovs uitspraak. Het zijn nog allemaal te veel eilandjes. Astrachan, Jaroslavl. Het Russische volk is langzaam. Veranderingen gaan in dit land niet snel."

In Rusland wijkt alles voor de gast

Bij elk bezoek staan de gezichten somber en druipt de teleurstelling ervan af. ,,Ga je nu al? Je moet blijven", klinkt het smekend als ik van tafel ga om te vertrekken. ,,Dan eten en drinken we nog wat samen", gooien mijn Russische vrienden in de strijd. De avond duurt dan al vijf uur. Mijn Russische vriend en zijn vrouw laten zich van hun meest gastvrije kant zien. De tafel staat vol met eten: salades, worst, fruit, haring, kip aan het spit, aardappels, augurken en frisdrank. Een fles wijn wordt opengetrokken en er wordt bij elke hap geproost en gespeecht. Op de vriendschap, de vrouwen en de toekomst.
Ze hebben kosten noch moeite gespaard en mijn vrienden hebben het al niet zo breed. Met hun twee kleine kinderen wonen ze in een flat op drie kwartier rijden met de bus van Moskou. Ze slapen met zijn allen in de slaap/televisie/woonkamer. Wat rest, zijn de badkamer en de keuken. Als het later is dan 23.00 uur wil ik opstappen. De laatste bus vertrekt en het wordt tijd dat de kinderen gaan slapen. Niks daarvan. Ik moet blijven. Het voelt als een tweede familie.
Het is de beroemde Russische gastvrijheid ten voeten uit. Voor de gast moet alles wijken. Ook als het om een totaal onbekende gaat. Hoe vaak gebeurt het niet dat ik voor een interview bij iemand thuis nog een kotelet, wat aardappels en salade krijg. Eerst eten dan werken, luidt het motto. Er ligt altijd wel wat klaar in de Russische ijskast voor de onverwachte gast. In Oekraïne mocht ik niet weg, voordat ik een tweede maaltijd had gegeten. De overgebleven kotelet en tomaten kreeg ik in een boterhamzakje mee. Weigeren kon niet.
De gastvrijheid en hechte vriendschappen zijn noodzakelijk, vertelt vriendin en psychologe Sasja (28), die onlangs bij me thuis kwam eten. Nippend aan een glas witte wijn zegt ze: ,,In Rusland is iedereen met elkaar samen. We moeten elkaar steunen. Als een groot gezin. Vriendschap heb je nodig als je in een onzeker land woont als Rusland. Je weet niet wat de dag van morgen brengt en op de overheid kan je niet rekenen." En dan weten de Russen inderdaad niet van ophouden, beaamt ze. ,,Russen kennen geen grenzen. Alles moet mogelijk zijn, zodat de gast het naar de zin heeft. Net als thuis. Russen hebben geen enorm sociaal leven. Ze zitten vaak thuis, want geld om naar het museum of het restaurant te gaan, is er niet. Dus vinden ze het prachtig als iemand langskomt."
Mocht ik ooit terugkeren naar Nederland dan weten mijn vrienden wat hun staat te wachten. Een etentje bij mij thuis gaat tot minstens in de vroege uurtjes door. Wat zal ik teleurgesteld zijn als ze eerder vertrekken.

In een oranje metro naar het stadion

Ook de inwoners van Charkiv, in het noordoosten van Oekraïne, weten: Nederland-Duitsland is dé wedstrijd in hun stad. Die willen ze niet missen. ,,Zo'n toernooi in je eigen stad maak je maar een keer mee in je leven."

Ze komt er helemaal haar flat voor uit. Voorzichtig wandelt Zjanna Sjoeklina (75), stevige grijze haren pieken uit haar kin, naar de kassa van het stadion van voetbalclub Metallist, de trots van Charkiv. ,,Zijn er nog kaartjes voor Nederland-Duitsland", vraagt ze aan Valeri Skorik (48) die bij de kassa staat. ,,Ik woon hier in de buurt en van een kennis moet ik kijken of deze wedstrijd al uitverkocht is." Skorik vertelt aan Sjoeklina dat haar kennis pech heeft. Ze is niet de enige die deze dag informeert naar Nederland-Duitsland. Ook de Oekraïners weten: dit is de kraker. In hun stad. Van de poulewedstrijden is Nederland-Duitsland als enige uitverkocht. Voor de duels in het Metalliststadion tegen Portugal en Denemarken zijn medio mei nog kaarten verkrijgbaar. Skorik heeft drie kaartjes voor Nederland-Denemarken op 9 juni. Zijn zoon komt over vanuit de stad Chabarovsk dat in het Russische Verre Oosten ligt. ,,Zo'n toernooi in je eigen stad maak je maar een keer mee in je leven", zegt Skorik opgewonden. Hij is officieel werkloos, maar weet zich te redden. ,,Dan doe ik een klusje hier en dan weer daar. De kaartjes heb ik gekocht met behulp van een lening. Misschien geef ik ze als cadeau aan mijn zoon. Hij is 9 juni jarig."

Rond het stadion ruikt het naar het EK. Veertig vrijwilligers krijgen buiten het stadion instructies over hoe ze de supporters naar het stadion moeten begeleiden. Twee vrachtwagens brengen vanuit Donetsk, een andere EK-speelstad in Oekraïne, met twee kramen, de fanshop. Op het stadion staat een verzonnen speler in het oranje afgebeeld. Hij heeft wel wat weg van Robin van Persie. De fans die geen kaartje hebben, moeten het doen met het Vrijheidsplein in het centrum van Charkiv. Hier komt de fanzone, uitgerust met drie beeldschermen. Het plein biedt plek aan 45.000 fans en is het grootste van Europa zeggen de inwoners trots. Nu steekt iedereen er snel over. Een muziekband en cheerleaders op praalwagens maken reclame voor een biermerk. Oud-Sovjetleider Vladimir Lenin kijkt toe vanaf een immense sokkel. Als hij nog had geleefd, zou hij zich rotschrikken met al die hossende oranjefans vol kapitalistische reclameuitingen voor zijn neus.

Op de toekomstige Oranjecamping, op een schiereiland in het noordoosten van de stad, hangen de rook en geur van sjasjliek over het groene grasveld, waar tijdens het EK de tenten staan. Het park heeft standaard barbecues naast paviljoens, waar gegeten kan worden. Ook te gebruiken tijdens het EK. Nu liggen op de mangal de vleesspiezen van Sergej Smolenski (38), directeur van een meubelzaak, en zijn collega's te roosteren. ,,Het is een prachtige plek", vindt Smolenski. ,,Er ligt een strand. Het is er schoon en stil. En je loopt zo naar twee winkelcentra." Charkiv is klaar voor het EK, meent Smolenski, die kaarten heeft voor alle poulewedstrijden van Nederland. ,,We hebben de infrastructuur verbeterd met nieuwe wegen en een nieuw vliegveld. Er staan nieuwe hotels." De stad heeft zich aangepast. Op de metrostations staat de route in het Engels aangegeven. Een metrotrein is oranje gekleurd. Agenten en het metropersoneel spreken geen woord Engels. Ze krijgen tijdens het EK steun van Engelssprekende vrijwilligers.

Op de nog rustige Oranjecamping geeft de beheerder van het eiland, Vasili Korinko (42), een rondleiding. Langs het strand, langs de houten eettafels buiten op het terras en langs de wc's, die worden voorzien van een deur in plaats van een douchegordijn. Duizend fans staan er op de camping vanwege Nederland-Duitsland. Bij de andere twee poulewedstrijden tussen de driehonderd en zeshonderd. Korinko kent de reputatie van de Oranjefans. ,,Ze zijn niet agressief, zoals de Engelsen. Van vorige campingeigenaars bij eerdere voetbaltoernooien heb ik begrepen dat er nog nooit een vechtpartij heeft plaatsgevonden. Het moet een prachtig feest worden. Nog niet alles klaar, maar als dat het geval is mag het van mij beginnen. Liever gisteren dan vandaag."

'Oekraïne is geen dictatuur'

Het beeld over Oekraïne, samen met Polen gastheer bij het Europees Kampioenschap voetbal dat vrijdag begint, is niet positief. Dat doet pijn in Charkiv, waar Nederland de poulewedstrijden speelt. 'Europese politici moeten naar Oekraïne komen, voordat ze van een afstand oordelen.'

Aan de toeloop van mensen komt geen einde. Een voor een druppelen inwoners van Charkiv het centrale stadspark de Sjevtsjenkotuin, vernoemd naar de beroemde Oekraïense dichter, binnen. Om te wandelen met een biertje in de hand, naar het dolfinarium te gaan of uit te rusten op een van de terrassen. Het park is de ideale ontmoetingsplek tijdens het EK voetbal tussen de bevolking van Charkiv en de voetbalsupporters. Want ernaast ligt het Vrijheidsplein, dat plaats biedt aan 45.000 fans die geen kaartje hebben bemachtigd en hier de wedstrijden op beeldschermen kunnen bekijken.
'We staan open voor Europa', zegt de 25-jarige Vladimir Tsjizjev opgewonden op een bankje in het park tegenover een schiettent. 'Wij wachten op jullie. We willen andere mensen ontmoeten. Van hen leren en we willen laten zien wat Charkiv te bieden heeft.'

Hij zegt het als reactie op de negatieve berichten over Oekraïne die over zich heen krijgt gespuugd. Corruptie, prostitutie en criminaliteit bepalen het imago van de voormalige Sovjetrepubliek. Michel Platini, voorzitter van de Europese voetbalbond UEFA, sprak woedend over 'bandieten en oplichters' die zorgen voor exorbitante hotelprijzen. Homohaters hadden het in mei voorzien op deelnemers aan de Gay Pride in de hoofdstad Kiev. Dertien van de zestien EK-teams vermijden Oekraïne als verblijfplaats.

Daar komt de zaak rond oppositieleider Joelia Timosjenko bij. De oud-premier werd vorig jaar veroordeeld tot zeven jaar gevangenis wegens machtsmisbruik. Het was een politiek proces, zeggen haar medestanders. Zodat president Viktor Janoekovitsj is verlost van zijn grootste tegenstander. Uitgerekend in Charkiv ligt Timosjenko in het ziekenhuis. Wegens rugklachten en om aan te sterken na een hongerstaking. Haar bewakers mishandelden haar, beweerde ze. Uit protest hebben de Europese leiders Angela Merkel, die Oekraïne een dictatuur als Wit-Rusland vindt, José Manuel Barroso en François Hollande besloten geen enkele wedstrijd in Oekraïne te bezoeken. 'Zulke berichten schaden ons', zegt Tsjizjev teleurgesteld. 'Het volk kan er niks aan doen. Het is de politiek. Het is hier niet gevaarlijk. De politie beschermt de teams.'

Verheugd vertelt Aleksandr Netsjiporenko (53) in zijn werkkamer dat hij naar het Duitse München gaat voor de voetbalfinale van de Champions League, die vorige maand plaatsvond. Netsjiporenko organiseert namens de gemeente Charkiv het EK. Zijn vrolijkheid verdwijnt als Merkel en Platini ter sprake komen. Geïrriteerd zegt hij: 'Drie maanden geleden was ik ook in München en betaalde ik voor een hotelkamer 110 euro. Nu ga ik naar hetzelfde hotel en heb ik dezelfde kamer voor 700 euro. Dit is de werking van de markt.' Hij vervolgt: 'Politiek en sport moet gescheiden blijven. Europese politici moeten zelf naar Oekraïne komen, voordat ze van een afstand oordelen. Het EK wordt een feest. Dan kunnen wij onze goede kanten tonen aan de wereld.'
Het beeld over Oekraïne is slecht, vertelt Anton Avksentjev (21), vicedirecteur van de Politieke Studio Charkiv. Het Westen omarmde het land na de Oranjerevolutie in 2004. Toenmalig president Viktor Joesjtsjenko had zijn blik westwaarts gericht. In zijn tijd kreeg Oekraïne het EK toegewezen. Met Janoekovitsj als president vanaf 2010 bekoelde de relatie met de EU. 'Sinds de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 hebben we, behalve na de Oranjerevolutie, nooit democratie gekend. Nu zit er politieke druk op de media, op het zakenleven en op de rechtspraak.' Een boycot noemt Avksentjev overdreven. Oekraïne is geen Noord-Korea, zegt hij. 'Het is geen dictatuur, waar mensen verdwijnen in kampen, maar een autoritair regime.'

Nu de EU zich afwendt van Janoekovitsj drijft hem dat wellicht in de armen van buurland Rusland. Janoekovitsj toont sinds zijn aantreden weinig liefde voor Moskou. Hij ruziet met het Kremlin over de gasprijs die Kiev moet betalen aan de Russen. Hij sluit zich niet aan bij de unie tussen Rusland, Wit-Rusland en Kazachstan, waarin Moskou de dominante gastheer speelt. 'Janoekovitsj wil Oekraïne niet als Russische provincie', legt Avksentjev uit. 'Dan is hij de onderdaan van president Vladimir Poetin. Daarbij moet Janoekovitsj de economische belangen van de Oekraïense oligarchen, die hem steunen, beschermen tegen de Russen. Maar als een kant afgesloten raakt, moet Janoekovitsj naar Rusland kijken.'
In Charkiv is het Russische gevoel nadrukkelijk aanwezig. De stad ligt op veertig kilometer van de grens met het buurland. De voertaal is Russisch. De herinnering aan het gezamenlijke verleden is zichtbaar op het Vrijheidsplein met het standbeeld van oud-Sovjetleider Vladimir Lenin.

Maar de EU toont ook haar gezicht. De naast het Vrijheidsplein gelegen Sjevtsjenkotuin wordt gebruikt voor evenementen, zoals de jaarlijkse Dag van Europa. Aan twee kanten paviljoens die elk een EU-land vertegenwoordigen. De Oekraïense en buitenlandse deelnemers luisteren samen naar het EU-volkslied Ode aan de vreugde.
Tussen de paviljoens heeft de bibliotheek een plekje veroverd. Een boek draagt de titel De weg naar Europa. Bibliothecaresse Svetlana Batsamoet koestert de Oekraïense waarden. Een vrouw naar haar leeftijd vragen, vindt ze ongepast. 'Dat kan in Europa, maar in Oekraïne hoort dat niet.'
Oekraïne balanceert, volgens haar, tussen Rusland en de Europese Unie in. Op praktische wijze toont ze de tactiek van Janoekovitsj. Ze pakt twee stoelen. Zet ze bijna tegen elkaar aan en gaat tussen beide inzitten. Haar linkerbil op de ene stoel, de rechter op de andere. 'Zo speelt Janoekovitsj het. Onafhankelijk blijven, maar van beide kanten profiteren.'